ژنتيك در دعاوي اثبات نسب
در دو دهه اخير آزمايش هاي ژنتيك به عنوان يكي از ادله اثبات در دعاوي نسب، مورد توجه قرار گرفته است؛ بدين جهت تبيين اعتبار علمي و حقوقي آن، ضرورت خاصي دارد . شناخته شده ترين آزمايش ها در موضوع اثبات نسب، آزمايش تجزيه گروه هاي خوني و آزمايش DNA است و مورد اخير قطايت و اعتبار علمي بيشتري دارد. با توجه به اطميناني که از نتايج آزمايش DNA حاصل مي شود، اين سؤال مطرح است که آيا مي توان با استناد به آزمايش مزبور حكم به اثبات نسب داد؟ برخي تمايل به اين نظريه دارند که آزمايش ژنتيك در عرض ادله ديگر نظير اماره فراش قرار مي گيرد و مي تواند مثبت نسب باشد. با اين سؤال فرعي نيز مواجه هستيم که مراجاه به آزمايش ژنتيك در دعوي اثبات نسب در بين چه کساني قابل اتكا و اعتناست؟
آزمايش ژنتيك نمي تواند به خودي خود و مستقلا در اثبات نسب مورد مراجاه قرار گيرد. نتيجه آزمايش ژنتيك همواره ايجاد علم نمي کند؛ متالق علم حاصل از آزمايش ژنتيك، با متالق علم قاضي به وجود نسب از دو جنس هستند و در نتيجه، فرض تاارض نتيجه آزمايش با علم قاضي منتفي است. اين آزمايش در دقيق ترين حالت مي تواند رابطه خوني را اثبات کند؛ حال آن که نسب يك رابطه حقوقي است و بدون وجود شرايط اماره فراش نمي توان به آزمايش ژنتيك براي وجود نسب اعتنا کرد. در صورت وجود امارَهَ فراش، اين اماره است که نسب را اثبات مي کند نه آزمايش ژنتيك. به همين دليل، در موارد تحقق اماره فراش، مراجاه به آزمايش ژنتيك براي اثبات برخي دعاوي فرعي مانند احتمال عوض شدن نوزادان مي تواند راه گشا باشد.
آثار حقوقی فراوان، مالی و غیرمالی، که بر اثبات یا نفی نسب مترتب می شود، باعث شده این موضوع در شمار یکی از مباحث مهم فقهی و حقوقی قرار گیرد. اثبات نسب به دو موضوع بستگی دارد: یك موضوع بیولوژیك و یك موضوع حقوقی. لذا برای اثبات نسب، صرف رابطه خونی کافی نیست تنها در صورتی که شارع و قانونگذار حدوث این رابطه را تحت شرایطی مورد تأیید قرار دهد، می توان گفت نسب ثابت و برقرار گشته است. به همین دلیل حتی در مواقعی که رابطه خونی و ژنتیك مسلم است و تردیدی در آن نیست، نمی توان لزوماً حکم به وقوع نسب شرعی و قانونی داد مانند مواردی که زن و مردی قبل از عقد نکاح، با هم ارتباط داشته و صاحب فرزندی شوند این طفل بی گمان از منظر آزمایش ژنتیك منتسب به این زن و مرد است امّّا دارای نسب قانونی نیست و آثار حقوقی نسب بر وی مترتب نمی گردد. مع ذلك از آنجا که رابطه خونی شرط لازم برای برقراری نسب شرعی محسوب می شود، بررسی ارزش و اعتبار این گونه آزمایش ها از دیدگاه حقوقی اهمیت می یابد .
آزمايش تجزيه گروههاي خوني
افراد مختلف انسان از حیث گروه خونی به چهار دسته یا فنوتیپ O ،B ،A وAB تقسیم می شوند. ثابت شده است که خصوصیت هر یك از این دسته ها به ارث برمی گردد. پیش بینی گروه های خونی در انسان و پیش بینی گروه خونی فرزندانی که از گروه خونی والدین آنها معلوم باشد، کار نسبتا ساده ای است. ازدواج دو فرد از گروه خونی O سبب پیدایش فرزندانی نظیر خودشان می شود یعنی دارای گروه خونی O خواهند بود. از دانستن گروه های خون افراد استفاده زیادی می شود مثلاً در زایشگاه های بزرگ گاهی ممکن است به علت تعویض نوزادان بین دو خانواده اختلاف پیدا شود. در این قبیل موارد آزمایش خون هر فرزند با پدر و مادر تا حد زیادی جواب صحیح را به دست می دهد.
مثلاً اگر دو خانواده مدعی کودکی هستند که گروه خونی او O می باشند و پس از آزمایش های لازم معلوم شود که پدر و مادر یکی از خانواده ها دارای گروه های خونی A وO و پدر و مادر خانواده دوم دارای گروه های خونی O و AB هستند، در این حالت تعیین پدر و مادر واقعی طفل کار ساده ای است زیرا خانواده دوم نمی تواند فرزندی با گروه خونی O داشته باشد. بنابراین فرزند متعلق به خانواده اول است. همچنین اگر زنی با گروه خونی A بدون عقد رسمی از مردی با گروه خونی AB، صاحب فرزندی با گروه خونی AB شود و مرد منکر وجود رابطه خونی بین طفل و خود باشد ،بررسی ژنتیکی امکانات ترکیب دو گروه خونی، نشان می دهد که احتمال پدر بودن مرد وجود دارد. ولی هرگاه مرد از گروه خونی O باشد به احتمال بسیار زیاد پدر طفل شخص دیگری خواهد بود. در هر صورت باید در نظر داشت که گروه خون در این سیستم تاحدود زیادی می تواند در پیدا کردن مجهول مؤثر باشد، ولی به طور دقیق نمی توان ثابت کرد که کودک، فرزند پدر فرضی باشد زیرا گاهی پدر حقیقی و فرد مظنون هر دو دارای گروه خونی مشابه می باشند.
ذکر این نکته شایان توجه است که اگر گروه خونی زن و مرد O باشد ،گروه خونی بچه ها هم می تواند O باشد. این در حالی است که 51% مردم جامعه دارای این گروه خونی هستند پس نمی توان گفت که در این مثال رابطه ابوت وجود دارد،از طرف دیگر در هر یك از این سیستم های خونی استثنائاتی وجود دارد.
آزمايش DNA
جدیدترین و پیشرفته ترین آزمایش ژنتیکی، آزمایش DNA است که از دقت، حساسیت و کاربرد های زیادی برخوردار است . در این قسمت نحوه انجام آزمایش، کاربرد و مشکلات آن مورد بررسی قرار خواهد گرفت. هر صفت توسط یك جفت عامل کنترل می گردد. یکی از این ژن ها از پدر و دیگری از مادر گرفته شده اند
الگوهایی که اطلاعات توارثی را در کروموزم های سلول حمل می کنند، در واقع همان مولکول های DNA است .
ژن ها از چهار نوکلئوتید متفاوت ساخته شده اند که پیوسته به یکدیگر در طول رشته DNA قرار دارند .این چهار ماده شیمی ایی عبارتند از: آدنین، تیمین، سیتوزین، گواتین. هر ژن شامل چند هزارA-T-C-G به صورت پیوسته به یکدیگر است که دستورالعملی متفاوت باژن های دیگر دارد. تعیین توالی این نوکلئوتیدها بیانگر هویت هر فرد است . تمام سلول های بدن انسان دارای 23 جفت کروموزم هستند در حالی که هریك از سلول های جنسی فقط 23 کروموزم دارند. هنگامی که لقاح صورت می گیرد، اولین سلول انسان جدید با 23 جفت کروموزم به وجود می آید. بنابراین 46 کروموزم سلول، ترکیبی از کروموزم های پدر و مادر و ژن ها نیز ترکیبی از کروموزم های پدر و مادر هر فرد است. مولکول های DNA افراد مختلف به جز دو قلو های همسان با یکدیگر متفاوت است و نمی توان دو فرد را یافت که DNA کاملا مشابه داشته باشند حتی DNA والدین با فرزندان متفاوت است.
همان طور که گفته شد، ژن ها از اجزائی به نام باز تشکیل شده اند . این اجزا در طول DNA چندین بار تکرار شده اند لذا به آن ها «مناطق تکرار شونده» اطلاق می شود .ترتیب پشت سر هم قرار گرفتن )توالی( اجزای تشکیل دهنده )بازها( این مناطق تکرار شونده از فردی به فرد دیگر متفاوت و منحصر به خود اوست. تنها دوقلو های همسان، توالی مشابه دارند. بنابراین با تعیین توالی بازها در این مناطق تکرارشونده امکان شناخت هویت یك فرد وجود خواهد داشت. همان گونه که اثر انگشت هر فرد مختص به خود اوست، DNA هم خاص خود اوست.
جهت بررسی ابوت در پزشکی قانونی ،ابتدا گروه های خونی مادر، فرزند و پدر احتمالی را بررسی می کنند. اگر گروه خونی پدر فرضی و فرزند با هم تناسب داشت، لزومالزوماً به این معنا نیست که آن شخص پدر طفل است چرا که هزاران فرد با گروه خونی مشابه وجوددارند .در این حالت از آزمایش DNA می توان برای اثبات این رابطه استفاده کرد. از لحاظ آماری ویژگی های پروفیل DNA آن قدر بالاست که تعداد احتمالات آن از جمعیت دنیا بیشتر است . پس می توان به صورت قابل اعتمادی برای هر فرد اختصاصی باشد. البته اگر از آزمایش تجزیه گروه های خونی هیچ گونه تجانسی بین پدر احتمالی و فرزند مشاهده نشد، ابوت را نمی توان رد کرد و باید بعد از آن، آزمایش DNA Typing را انجام داد. بنابراین در حالت عدم تجانس گروه های خونی پیشنهاد می شود به جهت اطمینان بیشتر و حساسیت موضوع دعاوی نسب، آزمایش DNA نیز انجام شود.
در مجموع از نظر علمی می توان آزمایش DNA را برای تست ابوت انجام داد و به نتیجه نیز دست یافت اما در این خصوص لازم است نکاتی مد نظر قرار گیرد
توجه به امکان خطاپذیری آزمایش ناشی از عوامل انسانی و خارجی: دقت فردی که آزمایش ها را انجام می دهد، همچنین فردی که جواب را، با توجه به محاسبات دقیق آماری، تفسیر می کند از اهمیت ویژه ای برخوردار است به همین دلیل بهتر است حداقل دو فرد جواب حاصل را تفسیر کنند تا احتمال خطا کمتر شود. رعایت کامل اصول مربوط به محیط کشت مانند میزان مواد آزمایشگاهی و … مورد نیاز جهت تجزیه DNA، میزان ولتاژ برق متصل به محیط کشت، تمیز بودن وسایل آزمایشگاهی در نتیجه آزمایش مؤثر خواهد بود .
بنابراین کوچکترین خطای آزمایشگاهی باعث کاهش اعتبار علمی آزمایش می شود .متخصصان این رشته بر این امر تأکید دارند که هرچند آزمایش مذکورـ اگر صحیح و علمی انجام شودـ بسیار دقیق بوده واز قطعیت بالایی برخوردار است، اما همین دقت و حساسیت، نقش تیغ دو لبه را دارد یعنی در عین مزیت، عیب محسوب می شود و کوچکترین خطای آزمایشگاهی یا انسانی در تجزیه و تفسیر آن، نتیجه حاصل را تغییر خواهد داد.
2ـ توجه به زمان انجام آزمایش: در برخی موارد هنگام بارداری یا وضع حمل، مقداری از خون جنین وارد خون مادر می شود به گونه ای که حتی ممکن است تا 8 الی 10 ماه بعد از وضع حمل سلول های جنینی در خون مادر باقی مانده باشد. بنابراین جهت اطمینان بیشتر و حساسیت موضوع، بهتر است که پس از سپری شدن این مدت، از مادر جهت انجام آزمایش های ژنتیکی خونگیری شود.
3ـ اگر یکی از خویشاوندان همسر زوجه مثلاً پدرشوهر یا برادر شوهرش با وی رابطه نامشروع یا به شبهه برقرار کرده باشند ،یا دو مرد که رابطه خویشاوندی دارند مثلاً دو برادر با زنی رابطه نامشروع داشته باشند و در تعیین پدر خونی طفل اختلاف پیش آید، کار پیچیده می شود. بنابراین در انجام آزمایش باید دقت زیادی صورت گیرد. حال اگر این اتفاق در خانواده هایی رخ دهد که زن و مرد یا زن و شوهر خویشاوند نیز باشند، مثلاً دخترعمو ـ پسرعمو یا دخترعمه ـ پسردایی یا دخترخاله ـ پسرخاله باشند، موضوع پیچیده تر می شود.
فرض کنید زوجه با برادر شوهرش که در ضمن پسر عمویش نیز است ، رابطه نامشروع برقرار کند، در این مورد چون برادر شوهر با شوهر زوجه، برادر است و با یکدیگر 51% شباهت ژنی دارند، تشخیص این که بچه به کدام یك تعلق دارد، مشکل تر خواهد شد. از طرف دیگر چون زوجه با برادرشوهرش، به دلیل این که دخترعموـ پسرعمو بوده اند و منشا واحدی دارند )پدربزرگ و مادربزرگ(، باید در آنالیز DNA آنها و طفل، توجه ویژ ه ای صورت گیرد. از این فراتر در فرضی است که زوج با برادرش، دوقلوی همسان باشند و چون از لحاظ ژنتیکی تقریباً یکسانند و اختلاف ژنی آنها بسیار کم است ، از این آزمایش نیز نمی توان به نتیجه رسید.
در دهه اخیر، برخی نویسندگان بطور کلی اظهاراتی در خصوص ارزش آزمایش DNA داشته اند یکی از آنها براین باور است که مصادیق اماره، موارد مرتبط با کارشناسی نیست یعنی دی ان ای نمی تواند اماره باشد زیرا ظن آور نیست، بلکه قطعیت صد در صد دارد. در مقابل، برخی بر این نظرند که قراین و امارات قطعی همانند کارشناسی های دقیق و علمی مانند آزمایش DNA در ردیف امارات و ادله ظنی هستند زیرا اعتماد قاضی بر قول متخصص ،به دلیل این که قطع کارشناس به دادرس منتقلنمی گردد، موجب ظن معتبر است و اماره محسوب می گردد همان طور که سابقا نیز گفته شد، متخصصان این رشته به احتمال خطا در آزمایش های ژنتیکی اذعان دارند و آن ها را قطعی نمی دانند پس به طریق اولی این آزمایش ها نمی توانند برای قاضی یقین و قطعیت ایجاد کنند. به همین دلیل، در این پرونده ها از علم قاضی صحبت می شود. به نظر می رسد در رویه قضایی آزمایش DNA در جهت اثبات رابطه نسبی با وجود قراین و محتویات پرونده، غالباً برای قضات ایجاد علم می کند و تمایل به اعتبار آن دارند به ویژه در مواردی که در راستای تحقق نسب مشروع و شرایط اماره فراش است .
