شرایط پرداخت نفقه خویشاوندان
در ایران، برخلاف بسیاری از کشورهای دیگر، علاوه بر همسر و فرزندان، برخی از سایر خویشاوندان نیز حق دریافت نفقه دارند. این نوع نفقه به عنوان “نفقه اقارب” شناخته می‌شود و در قانون مدنی ایران تنظیم شده است.
به طور کلی، افراد زیر می‌توانند حق نفقه اقارب را داشته باشند:
- پدر و مادر نسبی: والدین نسبی به عنوان افرادی که به هر دلیلی نسبت به فرد معین نیز نیاز دارند، ممکن است حق نفقه اقارب داشته باشند.
- برادر و خواهر: در برخی موارد، برادران و خواهران نیز می‌توانند حق نفقه اقارب را داشته باشند.
- پدرخوانده و مادرخوانده: در صورتی که کودکی توسط فرد دیگری به عنوان فرزند پذیرفته شده باشد، پدرخوانده و مادرخوانده ممکن است حق نفقه داشته باشند.
تعیین حقوق و میزان نفقه اقارب ممکن است بر اساس موارد مختلفی از جمله وضعیت مالی فرد پرداخت کننده نفقه، نیازهای مالی اقارب و دیگر عوامل مشابه صورت پذیرد. این مسائل توسط مراجع قانونی و دادگاه‌ها بررسی و تعیین می‌شوند.
شرایط پرداخت نفقه خویشاوندان
ماده 1196 از قانون مدنی ایران که در مورد پرداخت نفقه خویشاوندان یا اقارب است، مشخص می‌کند که در روابط بین اقارب، فقط اقارب نسبی در خط عمودی (صعودی یا نزولی) ملزم به انفاق یکدیگر هستند. این به این معناست که فقط خویشاوندانی که به واسطه تولد و خون با یکدیگر رابطه خویشاوندی دارند (مثل مادر و فرزند، پدربزرگ و نوه و غیره) می‌توانند از یکدیگر نفقه دریافت کنند.
اقاربی که ازدواج و وابستگی به ازدواج نیستند، مانند برادران و خواهران، به عنوان اقارب خط عمودی محسوب نمی‌شوند و در این صورت حق نفقه از آنها درخواست نمی‌شود.
بنابراین، ماده 1196 قانون مدنی ایران تعیین می‌کند که حق نفقه فقط در مورد اقارب نسبی در خط عمودی قابل اعمال است و اقارب خط افقی (مثل برادران و خواهران) حق نفقه ندارند.
- در واقعیت، برای اینکه خویشاوندان نسبی در خط عمودی (مثل پدر و مادر نسبی) موظف به پرداخت نفقه به یکدیگر باشند، باید دو شرط اصلی رعایت شود:
- نیاز مالی: شخص مستحق نفقه باید به دلیل فقر و نداشتن منابع مالی کافی نیاز به کمک مالی دیگران داشته باشد. این به این معناست که اگر شخصی دارای درآمد و منابع مالی کافی باشد تا معیشت خود و نیازهای خود را تامین کند، خویشاوندان نسبی او معمولاً به او نفقه نمی‌دهند.
- عدم توانایی در کسب معیشت: شخص مستحق نفقه باید ناتوان در کسب معیشت خود از طریق کار کردن باشد. این به این معناست که اگر شخصی توانایی کار کردن دارد و می‌تواند به صورت مستقل از کار کردن معیشت خود را تامین کند، خویشاوندان نسبی او ممکن است معاف از پرداخت نفقه شناخته شوند.
به علاوه، مبلغ نفقه و شرایط دقیق آن معمولاً توسط دادگاه تعیین می‌شود و ممکن است با توجه به شرایط مالی و اجتماعی افراد در مورد هر مورد به طور جداگانه تعیین شود.
- شرط دارا بودن توان مالی (تمکن مالی) برای پرداخت نفقه به خویشاوندان یکی از شرایط مهم در موارد نفقه است. این شرط به این معناست که فرد موظف به پرداخت نفقه باید توانایی مالی داشته باشد تا بتواند مخارج زندگی خویشاوندان خود را تامین کند، بدون اینکه خود دچار تنگدستی شود.
اگر فرد موظف به پرداخت نفقه نتواند توان مالی لازم را داشته باشد، ممکن است به او اجازه داده نشود که نفقه را پرداخت کند یا ممکن است مبلغ نفقه کاهش یابد تا با توان مالی او سازگارتر باشد. در صورتی که شخص توان مالی داشته باشد اما نفقه را پرداخت نکند، می‌تواند تحت تعقیبات قانونی قرار بگیرد و ممکن است مجبور به پرداخت جریمه یا جرمی شود.
این شرط مهم به منظور حفظ تعادل مالی و اقتصادی در روابط خویشاوندان و جلوگیری از تبعیض و سوءاستفاده در موارد نفقه اعمال می‌شود. همچنین، مبلغ نفقه و توان مالی فرد موظف به پرداخت آن توسط دادگاه معمولاً تعیین می‌شود و باید با توجه به شرایط مختلف مالی و اجتماعی مورد بررسی قرار گیرد.
- ماده 1201 از قانون مدنی ایران مشخص می‌کند که در صورتی که یک شخص خویشاوندانی در خط عمودی صعودی و نزولی داشته باشد که هر دو آنها در درجه مساوی باشند (مانند پدر و فرزند)، هر دو این افراد باید نفقه را به صورت مساوی پرداخت کنند. به عبارت دیگر، سهم هریک از آنها در پرداخت نفقه برابر است و نیازی به تعیین مبلغ نفقه بر اساس تفاوت در درجه خویشاوندی نیست.
این قانون به منظور تضمین تعادل در توزیع بارهای مالی بین افراد خط عمودی مساوی اعمال می‌شود تا هیچکدام از آنها در پرداخت نفقه به سختی تحملی بیش از حد نداشته باشند. این قاعده به تسهیل پرداخت نفقه و حفظ عدالت در روابط خانوادگی کمک می‌کند.
- ماده 1202 از قانون مدنی ایران تعیین می‌کند که اگر یک شخص خویشاوندان در خط عمودی صعودی و نزولی داشته باشد و توانایی مالی پرداخت نفقه همه آنها را نداشته باشد، خویشاوندان در خط عمودی نزولی (مانند فرزند) مقدمیت دارند و ابتدا باید نفقه آنها را پرداخت کند.
بنابراین،در فردی که هم مادر و هم فرزند واجب النفقه دارد، اگر این فرد توانایی مالی پرداخت نفقه همه آنها را نداشته باشد، باید ابتدا نفقه فرزند خود را پرداخت کند. این اصل به منظور حفظ حقوق افراد در خط عمودی نزولی و اجتناب از نقض حقوق آنها اعمال می‌شود.
ماده 1202 و موارد مشابه آن در قوانین مدنی به منظور تضمین توزیع عادلانه بارهای مالی بین خویشاوندان در خط عمودی و احترام به حقوق هر کدام از آنها در موارد نفقه مفید است. این موارد توسط دادگاه‌ها و مراجع قانونی بررسی و تعیین می‌شوند و مبلغ نفقه و ترتیب پرداخت آن بر اساس شرایط مالی و اجتماعی افراد مشخص می‌شود.
- اقارب نسبی در خط عمودی (مثل پدر و مادر نسبی) معمولاً حق مطالبه نفقه آینده یا جاریه خود را دارند و می‌توانند برای دریافت نفقه آینده اقامه دعوا نمایند. این به این معناست که می‌توانند از فرد موظف به پرداخت نفقه (مثل پدر یا مادر) بخواهند که به تأخیر افتاده نفقه آینده را به آنها پرداخت کند یا نفقه جاریه را پرداخت کند.
اما برای دریافت نفقه گذشته (نفقهی که در گذشته و پیش از اقامه دعوا پرداخت نشده است)، اقارب نسبی معمولاً حق اقامه دعوا ندارند. این معناست که اگر فرد موظف به پرداخت نفقه در گذشته اقامه نداده باشد، اقارب نسبی نمی‌توانند به دادگاه درخواست پرداخت نفقه گذشته کنند.
این اصل به منظور تشویق به پرداخت به موقع نفقه و پیشگیری از تأخیر در پرداخت آن تعیین شده است. برای دریافت نفقه گذشته، فرد مستحق به دلایل قانونی معمولاً باید از مراجع قانونی و دادگاه‌ها درخواست خود را ثابت کند.
