تعقیب کیفری چیست و چه آثاری دارد
تعریف تعقیب کیفری
تعقیب کیفری به اقدامات حکومتی یا قانونی جهت رسیدگی به شکایات، تظلمها، و جرایم جنایی اشاره دارد. این فرآیند ممکن است از طریق شکایات افراد خصوصی یا به دستور دادستان به عنوان نماینده عمومی آغاز شود. در این فرآیند، جرایم به دو دسته جرایم قابل گذشت و جرایم غیرقابل گذشت تقسیم میشوند.
به عنوان مثال، اگر جرمی اثرات بیشتری را بر فرد خاصی داشته باشد و از نظر جامعه اهمیت کمتری داشته باشد، این جرم به عنوان جرم خصوصی قلمداد میشود و امکان گذشت از آن وجود دارد. در مقابل، جرایمی که تأثیرات گستردهتری بر جامعه دارند و از نظر جنبه جرم عمومی مهم هستند، به عنوان جرایم غیرقابل گذشت شناخته میشوند.
تفاوتهای میان دو دسته جرایم از نظر شاکی، رویههای قانونی، و سایر جنبههای حقوقی، در قوانین آیین دادرسی کیفری مورد بررسی و تنظیم قرار گرفتهاند (مواد 8-11-12 قانون آیین دادرسی کیفری سال 1392). این تنظیمات به شاکی امکان میدهند که در مواردی که جرم به نسبت جنبه خصوصی دارد، از آن گذشت کند، در حالی که در موارد جرم با تأثیرات گستردهتر، رویههای دقیقتری اجرا میشود.
جرم خصوصی
جرم خصوصی یا جرم قابل گذشت، نوعی جرم است که اثرات اصلی آن بر فرد یا افراد خاصی حادتر از تأثیراتش بر جامعه است. در این نوع جرم، آسیبها و خسارات بیشتر به صورت خصوصی بروز میکنند و تأثیر عمومی آنها به نسبت کمتر است. به عبارت دیگر، جرم خصوصی در اولویت برای شاکی خود قرار دارد، و اگرچه تأثیرات آن ممکن است به جامعه نیز برسد، اما اهمیت بیشتری برای فرد دارد.
به دلیل این که جرم خصوصی تأثیر زیادی بر جامعه ندارد، قانونگذار به شاکی این امکان را میدهد که از حق خود نسبت به تعقیب دعوی و پیگیری جرم خصوصی صرف نظر کند. این اختیار به شاکی این امکان را میدهد که با بخشی از حقوق خود که به عنوان شاکی دارد، مرتکب جرم را ببخشد. این فرآیند منجر به قطع مسیر تعقیب دعوی و متوقف شدن پرونده میشود.
این تدابیر قانونی، به دلیل غلبه جنبه خصوصی بر جنبه عمومی در این نوع جرم، به شاکی این امکان را میدهد تا با توجه به نیازهای خود تصمیم بگیرد که آیا میخواهد از ادامه تعقیب دعوی خودداری کند یا خیر. این اجازه به شاکی اختیاریت میدهد تا در مراحل مختلف رسیدگی به پرونده، از حق خود برای تعقیب دعوی صرف نظر کند و با صدور قرار موقوفی، پایان به پرونده بگذارد.
جرم عمومی
جرم عمومی به اعمال جنایی اشاره دارد که تأثیرات آن به صورت گسترده بر جامعه و نظم عمومی دارد. در این نوع جرم، اهمیت اصلی به جنبه عمومی آن اختصاص دارد و تأثیرات آن بر جامعه بیشتر از تأثیرات خصوصی آن بوده و ممکن است به هزینههای اجتماعی گستردهای منجر شود. بنابراین، حفظ نظم اجتماعی و امنیت جامعه از جمله اهداف اصلی در رسیدگی به جرم عمومی میباشد.
برخی از جرایم، مانند سرقت، خیانت در امانت، و کلاهبرداری، دارای هر دو جنبه عمومی و خصوصی هستند. به عبارت دیگر، علاوه بر اینکه افراد متضرر از جرم (شاکی خصوصی) حق دارند از آن جلبتوجه کنند، جامعه نیز به عنوان یک کل متأثر از آثار منفی این اقدامات میشود.
جنبه عمومی جرم به معنای این است که جرم به وقوع پیوسته وجدان عمومی را آسیب زده است. این نکته حاکی از آن است که این اعمال نه تنها بر فرد یا افراد خاص، بلکه بر جامعه به طور کل تأثیر میگذارند. در نتیجه، جامعه و افراد آن نیز به عنوان متضررین از این جرمها در نظر گرفته میشوند.
در پیگیری و تعقیب جرم عمومی، دادسرا به نمایندگی از جامعه، مسئول تعقیب کیفری متهم میشود. این تعقیب به عنوان تعقیب کیفری مطرح میشود و در نهایت، اگر اثبات مجرمیت متهم صورت گیرد، پرونده به دادگاه ارجاع داده شده و حکم صادر میشود.
لذا، در این سناریو، متهم به عنوان کسی تلقی میشود که به ارتکاب عملی مجرمانه متهم شده است. مجرم همانند متهم است، اما با تصمیم دادگاه و پس از اثبات مجرمیت در دادگاه، متهم به عنوان مجرم شناخته میشود و حکم متناسب با جرم او صادر میگردد. این تفاوت در اصطلاحات حقوقی به وضوح نشان از فرآیند حقوقی در پیگیری و رسیدگی به جرایم دارد.
جهات قانونی شروع به تعقیب
بر اساس ماده 64 قانون آیین دادرسی کیفری، شروع به تعقیب در موارد زیر ممکن است:
- شکایت شاکی یا مدعی خصوصی:
- در این حالت، شخص متضرر یا شاکی از جرم میتواند شکایت خود را به دادگستری ارائه داده و از تعقیب دعوی خود اطمینان حاصل کند.
- اعلام و اخبار ضابطان دادگستری، مقامات رسمی یا اشخاص موثق و مطمئن:
- اگر ضابطان دادگستری یا اشخاص موثق و مطمئن از وقوع جرم آگاه شوند، میتوانند این موضوع را به دادستان گزارش دهند و شروع به تعقیب کیفری نمایند.
- وقوع جرم مشهود، در برابر دادستان یا بازپرس:
- اگر جرمی به صورت مشهود و قابل مشاهده رخ دهد، شخص مشاهده کننده میتواند این موضوع را به دادستان یا بازپرس اطلاع دهد و شروع به تعقیب گردد.
- اظهار و اقرار متهم:
- اگر متهم خود اقرار یا اظهارنامه ای داشته باشد، این اظهارنامه میتواند به عنوان یکی از جهات قانونی شروع به تعقیب مطرح شود.
- اطلاع دادستان از وقوع جرم به طرق قانونی دیگر:
- در صورتی که دادستان به هر طریقی از وقوع جرم آگاه شود، میتواند بر اساس این اطلاعات، شروع به تعقیب نماید.
این جهات قانونی شروع به تعقیب، فرآیند رسیدگی به پروندههای کیفری را مشخص کرده و نقش افراد و ادارات مختلف در این فرآیند را تعیین مینماید.